Water, polders en eilandgevoel – Zes kunstenaars op het Eiland van Brienenoord

Hoewel de Buitenplaats Brienenoord net als de rest van Nederland voor publiek is gesloten, gebeuren er spannende dingen rondom het pand. Zes kunstenaars gaan tot eind 2021 ontdekken wat water voor het Eiland van Brienenoord, de Buitenplaats, voor henzelf of voor de samenleving betekent. Ze gaan op zoek naar ‘verhalen die buiten het concrete liggen, meer op het imaginaire vlak.’

Of het vorig jaar was of het jaar dáárvoor, dat weten Maurice en Maurice niet meer. Maar het idee om samen een kunstproject te doen op het Eiland van Brienenoord, was er al langer. Maar waar moest dat dan over gaan? Maurice Meewisse: ‘Wij vroegen ons af: Wat ontbreekt er op het eiland? Waar zijn we nieuwsgierig naar? Of wat willen we onderzoeken? We realiseerden ons dat je op de Buitenplaats eigenlijk helemaal niet zo door hebt dat je je op een eiland bevindt. De bomen en de bladeren ontnemen je het zicht op het water.’ Daarnaast ging de aanleg van het getijdepark van start. Dus water was een thema, maar het verhaal van het water ontbrak nog op de Buitenplaats. Maurice Specht: ‘Tot dan toe waren we erg bezig geweest met de grond en het pand. Nu was het water aan de beurt. ‘

Maurice Specht is een van de oprichters van de Buitenplaats Brienenoord, en was al eerder bekend in de stad als medeoprichter van de Leeszaal in Rotterdam-West. Maurice Meewisse is de curator van de tentoonstelling Waterwerken en de eerste van de zes deelnemende kunstenaars. Daarnaast zijn Maurice en Maurice goede vrienden.

Rauwheid en viezigheid

‘Het getijdepark is iets heel concreets,’ zegt Maurice Meewisse, ‘Door kunstenaars uit te nodigen en te laten onderzoeken hoe zij zich verhouden tot water in het algemeen, de rivier en de plek, gaan we ook op zoek naar verhalen die buiten het concrete liggen, meer op het imaginaire vlak.’ Maurice Specht: ‘Onze zoektocht is naar het abstracte en de grotere, maatschappelijke betekenis. Dat brengt andere gesprekken op gang en daar worden we blij van.’ De mannen zijn ook benieuwd hoe waterwerken zich gaat verhouden tot het getijdepark. ‘Dat park is gepland en verzorgd. Waterwerken brengt meer rauwheid, viezigheid, het onaffe, het onverwachte. Dat is precies wat wij spannend vinden. De geleefde, de geplande en gedroomde wereld: daar bewegen wij tussen. De Buitenplaats ook. Wat gebeurt er als ze samen komen?’

Upcoming

De zes kunstenaars zijn ieder drie maanden aan het werk op het eiland. Achter elkaar, als een soort estafette. Elk verblijf van drie maanden eindigt met een publiek moment, waarbij de kunstenaar het stokje overdraagt aan de volgende. Meewisse zelf is de eerste kunstenaar. Hij is al klaar. De tweede kunstenaar, Elen Braga, is net begonnen. De andere kunstenaars zijn: Victor Santamarina, Maud van de Beuker, De Onkruidenier en Josje Hattink.

Meewisse: ‘Het gave is dat het heel verschillende kunstenaars zijn. Victor zat antikraak in een atelier, waar veel lekkages waren. Hij maakte sculpturen gemodelleerd naar de lekkages. Hij denkt en werkt vanuit het toeval. Ik ben nieuwsgierig wat hij op deze plek vindt. Maud gaat juist meer cartografisch te werk. Zij heeft een werk gemaakt dat heet One to One Mississippi. Daarvoor ging ze op zoek naar bron van de Mississippi, maakte er met behulp van het Rotterdamse offshore-bedrijf Van Oord een scan van en daarvan maakte ze een sculptuur. Elen Braga onderzoekt in haar werk een plek in relatie tot haar eigen persoon. Van haar verwachten we een grote collectie gedachten en verhalen. De Onkruidenier is een trio, die hun praktijk ooit zijn begonnen met een onderzoek naar de eetbaarheid van onkruid. Hun onderzoek is heel minutieus en gaat over de vraag: wat is er op een plek aanwezig en hoe kunnen we ons hiertoe verhouden? Hun thema is: je aanpassen aan het landschap. Het project dat ze hier mogelijk gaan doen, gaat erover dat het land verzilt, dus moeten wij als mens misschien wel een zoutminnend wezen worden. Hoe zou dat eruitzien? Josje Hattink presenteert zich als iemand die uit de polder komt. Zij gaat op zoek naar verhalen en mensen in de polder. En straks dus hier.’ Het is een spannende groep kunstenaars. Meewisse: ‘Ze zijn allemaal upcoming. Je laat ze los en ze ontdekken iets interessants.’

Rijk imaginair veld

Naast de kunstwerken en installaties die de kunstenaars opleveren, zal er ook een archief worden opgezet met het onderzoek, de inzichten en de documentatie van de kunstenaars. Dit archief is bedoeld voor de bezoekers én de kunstenaars zelf. Zo zijn de gedachten en processen van de ene kunstenaar ook toegankelijk voor de andere, die na hem of haar komt. Specht: ‘Of ze nou hele andere fascinaties hebben of vergelijkbare. Of ze elkaar misschien tegenspreken of versterken; alles is goed. Wij hebben bewust gekozen om de kunstenaars opeenvolgend te programmeren, omdat we denken dat dit een grotere diversiteit in gedachten en inzichten zal opleveren, dan wanneer ze hier allemaal tegelijk werken. Wij verwachten op deze manier een rijk imaginair veld aan het eind van het project.’ Dit publiek archief, vertelt Maurice Specht, zal zijn vorm vinden in kasten aan de buitenkant van het pand van de Buitenplaats. Zodat de verhalen ook toegankelijk zijn als de Buitenplaats gesloten is.

Pijp

En wat heeft Maurice Meewisse gedaan tijdens zijn eigen drie maanden? ‘Mijn vraag was: hoe kunnen we vanuit de Buitenplaats daadwerkelijk verbinding maken met de Maas? Vervolgens ontdekte ik een pijp, een oude rioolbuis die aan de Maaskant uit de oever stak, en ik ontdekte dat die pijp bij ons gebouw uitkomt, een meter onder de grond.’ Als er uitzonderlijk hoog water in de Maas staat, staat de pijp onderwater en loopt het water naar een put bij de Buitenplaats, een soort gecontroleerde overstroming. Dit is een stukje oud watersysteem dat Maurice Meewisse heeft blootgelegd. Daarnaast heeft Maurice in de tuin van de Buitenplaats een sloot aangelegd, die zich vult met regenwater dat op het dak van de Buitenplaats valt. Meewisse: ‘Als ik denk over water en waterbeheersing, denk ik aan polders. De polder is een mooie manier van het controleren van het landschap. Maar ook het polderdenken, dat collectieve denken, spreekt mij aan. Het is een beetje uit de gratie bij de Nederlanders, maar ik houd er nog steeds van. Daarom wilde ik een klein stukje polder creëren in onze tuin. Ik heb oude knotwilgen geplant langs de sloot en een mix van wilde kruiden.’

Maurice Specht: ‘Wat dat ook interessant maakt: de strak vormgegeven polder met de rechte sloten gaat verdwijnen, want die voert het water veel te snel af. Dat past niet meer bij de toenemende droogte in ons land. Over 100 jaar is dat een relikwie, een stukje oudhollands landschap.’ Maurice Meewisse: ‘Maar deze polder refereert aan een nog oudere polder, de antieke polder. Het is een romantisch beeld van de polder.’

Interventies

Misschien zelfs een geromantiseerd beeld van de polder? ‘Ja!’, beaamt Maurice Specht, ‘Een geromantiseerd beeld van de polder; alhoewel hij wel zo heeft bestaan.’ Meewisse: ‘Deze sloot is een volstrekt artificieel ding.’ Specht barst in lachen uit: ‘Dat is een sloot toch altijd?!’ Meewisse: ‘Ha, ja, maar wat ik bedoel is: er is hier geen enkele noodzaak. Het water stroomt niet naar een tocht, boezem of gemaal.’ Specht: ‘Fun fact: wij vinden de klassieke polder nu prachtig, maar in zijn tijd had hij alleen een functionele betekenis. Het concept van ‘landschap’ om van te genieten, ontstond pas na 1800. Voor die tijd hadden mensen helemaal geen tijd en geld om te recreëren.’ Maurice Meewisse heeft zijn drie maanden afgesloten met een audiotour langs zijn ontdekkingen en werken.

Waterwerken loopt nog tot eind 2021. Als de omstandigheden het dan toelaten, eindigt het kunstproject met een grote, publieke afsluiting. De ingrepen van de kunstenaars blijven ook achter op het eiland. Specht: ‘Het slootje gaan we niet weghalen, maar het kan wel zijn dat een andere kunstenaar ermee aan de haal gaat. Daarom noemen we de ingrepen liever interventies dan kunstwerken. Kunst moet je vanaf blijven. Met een interventie mag je je juist bemoeien.’

Meer culturele en artistieke functie

Net als voor veel ondernemers, was het afgelopen jaar voor Buitenplaats Brienenoord er een van horten en stoten. Vanwege de corona-maatregelen is de buitenplaats twee keer voor publiek gesloten. Daar tussenin (zomer en vroege najaar 2020) liep de nieuwe ontmoetingsplek als een trein. Bedrijven en maatschappelijk instellingen wisten de plek goed te vinden voor hei- en inspiratiedagen. Daarnaast was de Buitenplaats op vrijdag voor publiek open als buitenwerkplek en voor het vrijdagavonddiner, en op zaterdag ook als horecaplek. Specht: ‘We hebben bovendien een zomerprogramma gedraaid met yoga, circus, tekenateliers en een buitenbioscoop. Ook waren er jeugdkampen en theatervoorstellingen.’ De Buitenplaats heeft een Impulsregeling van de gemeente Rotterdam toegekend gekregen, waarmee ze naast de sociale en horecafunctie nog meer de culturele en artistieke functie van deze plek kunnen vormgeven.

Getijdepark

Het getijdepark dat de gemeente aanlegt op het Eiland van Brienenoord vormt een geleidelijke overgang tussen de Maas en het eiland. Bij vloed staat het onder water, bij eb valt het droog. Daardoor kunnen er andere, bijzondere planten en dieren. Het idee is dat het bewoners bewuster maakt van de rivierdelta waarin wij leven, de getijdeverschillen van maar liefst anderhalve meter en de rol van water in ons leven.

Geoogste materialen en afgekoppeld dak

Verantwoord watergebruik is belangrijk voor Buitenplaats Brienenoord. Zo is het recent gebouwde pand (waarvan 90% bestaat uit gebruikte materialen) nooit gekoppeld aan het riool. Het regenwater van 500 vierkante meter dak wordt opgevangen in regentonnen, de tuin en de sloot die Maurice Meewisse net in het kader van Waterwerken heeft gegraven.