Droogte

Droogte zal steeds vaker voorkomen en langer duren. Dat heeft allerlei gevolgen. Het groen heeft meer water nodig, maar het aanbod is kleiner. Het oppervlaktewater moeten we op peil houden om mogelijke schade aan bebouwing en infrastructuur te voorkomen.

Het water- en bodemsysteem dreigt verstoord te raken (zie nauw verwante thema’s Grondwater en Bodemdaling), bijvoorbeeld door verzilting van de Nieuwe Maas. Uitdroging van dijken, gecombineerd met een hogere zeespiegel, is een gevaarlijke combinatie.

Opgaven Droogte en verwante thema’s Grondwater en Bodemdaling:

Het is daarom van belang dat Rotterdam en de Rotterdammers zich aanpassen aan droogte en de negatieve gevolgen daarvan te beperken door:
  • Bodemdaling te compenseren met regelmatige ophoging waar dat mogelijk is.
  • Bodemdaling te vertragen door bij het bouwen en aanleggen lichtere materialen te gebruiken.
  • De sponswerking van de bodem te benutten en zo mogelijk te vergroten.
  • Bebouwing en inrichting buitenruimte aan te passen aan de grondwaterstand ter plaatse.
  • De watervraag van de stad te beperken in tijden van droogte.
  • Het groen beter bestendig te maken voor klimaatverandering (droogte en wateroverlast) door aanpassing van het assortiment en de groeiomstandigheden.
  • Bij te dragen aan een robuuste voorziening van zoetwater op regionale schaal.

Opgave Droogte

De effecten van droogte in de stad verschillen lokaal, zijn divers van aard en vaak minder zichtbaar. In droge perioden neemt de watervraag in de stad toe, niet alleen door toenemend drinkwatergebruik maar ook omdat het groen in de stad meer water vraagt, terwijl het aanbod beperkt is.

Het onderscheid tussen drinkwatergebruik en benutten van hemel- en singelwater is hier van belang. Voor de voorziening van drinkwater hebben drinkwaterbedrijven de wettelijke plicht om te leveren en ervoor te zorgen dat de bronnen voor drinkwaterbereiding gewaarborgd zijn. De opgave in de stad is te zorgen dat er ook in droge perioden voldoende water beschikbaar is. Bijvoorbeeld om structurele schade aan groen te voorkomen, het oppervlaktewater op peil te houden en mogelijke schade aan bebouwing en infrastructuur te voorkomen. Verschillende partijen hebben hier een rol in.

Regionale problemen door droogte met lokale consequenties zijn de verzilting van de rivier en de uitdroging van waterkeringen.

Groeiomstandigheden en watervraag groen

Bomen, planten, hagen en grasvelden kunnen schade ondervinden door langdurige droogte, vooral specifieke bomen die extra gevoelig zijn voor droogte.

Door onnatuurlijke groeiomstandigheden in de stad, kan de bodem rondom bomen en ander groen het beperkte water niet vasthouden en omhoog brengen: de capillaire werking.

Groen met droogtestress kan geen water meer verdampen en verliest zo haar verkoelende werking, terwijl dit juist in hete en droge perioden nodig is. De watervraag van groen kan worden beperkt door de keuze voor meer droogtebestendige soorten en verrijking van de biodiversiteit. Onderstaande figuur toont het aanwezige groen in de stad, evenals de meest kwetsbare bomen. De overige bomen, die uiteraard ook schade kunnen ondervinden van droogte, zijn niet opgenomen in deze kaart om deze leesbaar te houden.

Boom- en groenstructuren kwetsbaar voor droogte. (Beeld: Defacto Stedenbouw, Bron data: Gisweb-viewer Rotterdam)
Boom- en groenstructuren kwetsbaar voor droogte. (Beeld: Defacto Stedenbouw, Bron data: Gisweb-viewer Rotterdam)

Gevoeligheid bebouwing en infrastructuur bij droogte

Langdurige droogte kan zorgen voor een extra lage grondwaterstand. Dit is mede afhankelijk van de bodemomstandigheden ter plekke. Dit kan bestaande problemen met bebouwing vergroten of problemen bij infrastructuur veroorzaken.

Bij ondergrondse leidingen, die normaliter geheel onder het grondwater liggen en door langdurige droogte (deels) erboven komen te liggen, is er risico op breken of scheuren. Bebouwing met houten paalfundering is erbij gebaat dat het hout van de palen niet droog komt te staan om paalrot te voorkomen. Tijdelijke droge perioden zijn hierbij niet de oorzaak van dergelijke problemen, maar kunnen deze wel versterken.

De figuur hieronder toont de (openbare) Rotterdamse kaart met funderingsrisicogebieden . In deze gebieden kan droogte bestaande funderingsproblemen versterken. Gebouweigenaren zijn zelf verantwoordelijk voor de staat van hun fundering, ook bij veranderingen in de natuurlijke toestand van de bodem.

Risicogebieden met betrekking tot de kans op mogelijke schade aan houten paalfunderingen in Rotterdam (Beeld: Defacto Stedenbouw, Bron data: Gisweb-viewer Gemeente Rotterdam)
Risicogebieden met betrekking tot de kans op mogelijke schade aan houten paalfunderingen in Rotterdam (Beeld: Defacto Stedenbouw, Bron data: Gisweb-viewer Gemeente Rotterdam)

Verzilting

Bij lage rivierafvoer zal de dagelijkse vloedbeweging het zoute water veel verder de rivier opbrengen. Water dat wordt ingelaten in de singels zal zouter zijn, waardoor de ecologische kwaliteit van singels en plassen verslechtert. Ook het grondwater verzilt op den duur. Door de zeespiegelstijging zal dit effect van droogte en daardoor lage rivierafvoer versterkt worden omdat het zoute water dan steeds verder de rivier op komt. Onderstaande figuur geeft een beeld van de verzilting van grond­ en oppervlaktewater in Rotterdam met een inschatting van de invloed van zeespiegelstijging hierop.

Verzilting in het oppervlakte- en grondwater neemt toe door zeespiegelstijging (Beeld: Defacto Stedenbouw, Bron data: Sweco, Deltares, Het verhaal van de Rijn-Maasmonding)
Verzilting in het oppervlakte- en grondwater neemt toe door zeespiegelstijging (Beeld: Defacto Stedenbouw, Bron data: Sweco, Deltares, Het verhaal van de Rijn-Maasmonding)

Belangrijkste oplossingsrichtingen

Watervraag beperken

Watertekorten treden op als de vraag naar water groter is dan de beschikbaarheid ervan. In lange droge perioden is de kans hierop het grootst. In Rotterdam is over het algemeen voldoende water aanwezig voor een verdeling van het water uit het hoofdwatersysteem van de grote rivieren, via het regionale systeem met de Rotte en de Schie naar de singels en sloten. In droge perioden is er regionaal echter minder water beschikbaar om alle functies van voldoende, kwalitatief goed water te voorzien. In Nederland wordt voor de verdeling van schaars zoetwater de zogenoemde verdringingsreeks toegepast, een rangorde van functies die water vragen en waarbij de ene functie een hogere prioriteit heeft dan andere.

Bovendien is de kwaliteit van het beschikbare water minder, zeker als dit direct vanuit de Maas moet worden ingenomen. In droge perioden wordt water op de noordoever niet direct aangevoerd vanuit de Maas maar via het regionale watersysteem in Zuid­Holland en zelfs verder. Op de zuidoever is aanvoer vanuit de Maas op sommige plekken onvermijdelijk. Het beperken van de watervraag in droge perioden, ook in de stad, is dan gewenst.

Hemelwater vasthouden en sponswerking van de bodem benutten

Om de effecten van droogte in stedelijk gebied te verminderen kan, naast beperken van de watervraag, een deel van het hemelwater worden vastgehouden en opgeslagen. Door dit ondergronds te doen, wordt de opslagcapaciteit van de bodem (sponswerking) benut. Infiltratie van hemelwater gaat echter langzaam en is mede afhankelijk van de lokale bodemopbouw. Ook zal de aanvulling van het grondwater slechts lokaal plaatsvinden. Water vasthouden en infiltreren in de bodem is zeker nuttig, maar draagt in beperkte mate bij aan structurele ‘vernatting’, juist omdat in droge perioden er weinig neerslag valt of juist te veel in zeer korte tijd.

Hemelwater kan soms ook voor kunstmatige beregening worden gebruikt in tijden van droogte. Het wordt dan in een diepere bodemlaag opgeslagen. In Rotterdam is hier beperkt ervaring mee opgedaan met de aanleg van ‘urban water buffers’, bijvoorbeeld bij het Sparta stadion.

De relatie tussen droogte en groen is complex. Enerzijds kan het aanleggen van vooral verlaagd groen zorgen voor meer infiltratie van hemelwater en daarmee aanvulling van grondwater en bodemvocht. Anderzijds heeft groen zelf ook een watervraag die vooral in de zomer groot is.

Robuustheid van bebouwing en infrastructuur vergroten

De weerbaarheid van bebouwing, in het bijzonder van kwetsbare houten paalfundering, is aan te pakken met funderingsherstel. Als dit zo wordt ontworpen dat houten palen onder de laagst verwachte grondwaterstand blijven, zullen droge perioden geen probleem opleveren. Woningeigenaren kunnen lokaal regenwater vasthouden en infiltreren.

Tot slot

  • Door heel Rotterdam liggen groenstructuren die gevoelig zijn voor droogte en een grote watervraag hebben.
  • De stadswijken rondom het centrum zijn gevoelig voor schade aan de funderingen bij grote verandering van grondwaterstanden en extreme omstandigheden, zoals langdurige droogte of extreme neerslag. Hetzelfde geldt voor de buurten net ten zuiden van de Nieuwe Maas.
  • De gebieden langs de Nieuwe Maas hebben de grootste kans op uitstraling van verzilting, daarnaast ligt de diepte van brak grondwater dicht bij het maaiveld.